Вячка Красулін: «Колькі спробаў было нас вынішчыць, а мы, як фенікс, з попелу адраджаемся»

Мы працягваем сумесны праект з Беларускай Радай культуры, у якім разам з экспертамі разважаем, чым жыве беларуская культура сёння па абодва бакі мяжы, з якімі цяжкасцямі сутыкаецца, чаго дасягае, часта насуперак абставінам, і якімі бачацца перспектывы.

Гэтым разам гутарым з Вячкам Красуліным — музыкам, даследчыкам, выкладчыкам, адмыслоўцам у сферы фальклору — пра тое, як пачуваецца беларуская традыцыя ў краіне і дыяспары, чаму агратрэш не пераможа, і як Купалле аб’ядноўвае нават палітычных апанентаў.

— Прыканцы 2024-га на круглым стале ў БРК вы назвалі адным з вынікаў года: аматары і і спецыялісты ў галіне фальклору з’язджаюць з Беларусі. Ці справядліва гэта і сёння, ці тэндэнцыя пайшла ўжо на спад?

— Як мне падаецца, другое. Бо тыя, каму было небяспечна заставацца ў Беларусі — з’ехалі і разумеюць, што вяртацца не варта, бо ёсць рызыка атрымаць праблемы праз сучасную ўладу, а тыя, хто можа вандраваць і ладзіць канцэрты ў замежжы, працягваюць гэта рабіць. Але максімальна асцярожна, яны не ўдзельнічалі ні ў якай палітычнай актыўнасці, за якую ўлады могуць мець на іх зуб.

Мяне гэта радуе, бо людзі могуць стасавацца і з беларускімі калегамі, якія з’ехалі, і працягваць супрацу з міжнароднай супольнасцю, якая падтрымлівае мясцовыя нацыянальныя культуры. Таму, шчыра скажам, маем не горшы варыянт.

«Традыцыя — жывая, яна пастаянна трансфармуецца, і гэта нармальна»

— Эксперты культурніцкай сферы зазначаюць, што страчана шмат людзей: адны наогул сышлі з прафесіі, другія ў эміграцыі і вымушаныя выжываць, на творчасць застаецца няшмат сіл, трэція ў няволі… Наколькі гэта закранула традыцыйную культуру?

— Тут важна размяжоўваць, што традыцыйная культура, прывязаная да сваёй лакацыі, і яе даследчыкі і пераймальнікі з гарадскога асяроддзя — гэта крыху розныя рэчы.

Тыя бабулі і дзядулі, якія дагэтуль жывуць у натуральным асяроддзі бытавання традыцыйнай культуры, — так і займаюцца ёй, і там культура захоўваецца. Калі я, напрыклад, расшыфроўваў запісы 2000-х, у бабуль і дзядуль пыталіся, чаму яны захоўваюць той ці іншы абрад менавіта ў такім выглядзе — адказвалі: а як жа інакш, у нас усе так рабілі.

Дарэчы, ёсць цікавы момант: пераемнасць традыцыі адбывалася праз пакаленне. Калі гэта тычылася нематэрыяльнай спадчыны, музыкі ці спеваў, вельмі рэдка было ў ХХ стагоддзі, што вясковая культура, дзе дагэтуль у пэўнай ступені захоўваецца традыцыя, пераходзіла ў горад.

Праз урбанізацыю людзі хацелі як мага хутчэй стаць «гарадскімі», то ім уся гэтая вясковасць была не вельмі прыемная. Але ўжо іх дзеці прыгадвалі, як прыязджалі на вёску ці лецішча і бабулі ім спявалі — то ім гэта было цікава.

Ці ўзяць чарговы нацыянальны ўдзым у Беларусі канца 1970-х-1980-х, калі гарадская моладзь пачынала цікавіцца традыцыйнай культурай — праз гэта адбывалася падтрымка яе носьбітаў. Яна і сёння адбываецца, хоць не ў такіх аб’ёмах, як раней. Але па мне — лепей якасць, а не колькасць.

Прывяду прыклад, як было з ваджэннем і пахаваннем стралы на Веткаўшчыне, калі прыязджалі акадэмічныя навукоўцы з Масквы і казалі бабулькам, як ім трэба спяваць…

— Дзіва, што бабулькі ветліва не адказалі, куды навукоўцам ісці.

— Традыцыя — жывая, яна пастаянна трансфармуецца, для яе гэта цалкам нармальна. І казаць бабулькам, якія ўжо зусім інакш успрымаюць традыцыю, што яны мусяць спяваць а-ля запісы 1970-80-х гадоў — вось гэта дзіўна.

Ёсць так званыя копіі, рэплікі матэрыяльных і нематэрыяльных твораў — але гэта значыць, што нейкае пераўвасабленне іх не мае права на жыццё.

Прыкладам, Іван Кірчук спявае — і многія лічаць, што толькі так і трэба. А ён абсалютна аўтарскі апрацоўвае фальклор, у яго свой падыход, у тым ліку ён выконвае шмат песень, якія датычацца жаночага рэпертуару.

Неафітам падабаецца ягоны тэмбр голасу, тое, што ў яго песні пакладзены ў тэмпарытмічную сетку — а потым чуюць спевы з рознымі тэмпарытмамі, калі «вылазяць» малыя секунды ці нешта такое — і для іх гэта «ой, нейкая какафонія», адбываецца кагнітыўны дысананс у гэтым месцы.

Я сказаў бы, гэта розныя сусветы. Народная песня на тое і народная, што хтосьці дадае сваё. А ў Кірчука — аўтарская рэпрэзентацыя, якая цалкам мае права на існаванне. Наогул, апрацовак розных вельмі шмат, яны пачаліся яшчэ з 18 стагоддзя, і ў тым жа «Полацкім сшытку» былі моманты з народнай музыкай.

Не бачу ў гэтым нічога дрэннага.

Дрэнна толькі, калі людзі лічаць, што ёсць нейкі «канон», артэфакт, які мусіць быць толькі такім і не інакшым. А добра было б, каб людзі пачалі цікавіцца далей сваёй культурай і зразумелі, што яна значна больш цікавая і не такая простая, як гэта падаецца на першы погляд.

— Падаецца (магчыма, я памыляюся) што раней традыцыйная культура была досыць бяспечнай прасторай. Дзяржава ўкладвала ў яе мала грошай, але менш і патрабавала. Ці так гэта насамрэч, ці цэнзура ў гэтай сферы існавала ўвесь час?

— Яе было значна менш. Гэта можна прасачыць на прыкладзе выкарыстання традыцыйных колераў у нацыянальным касцюме. Вытворчая пляцоўка «Скарбніца» пастаянна вар’іравала колеры, каляровая гама касцюмаў па этнаграфічных рэгіёнах (якія былі прыдуманы даволі адносна) з цягам часу змянялася.

Асноўныя ж уборы захоўваліся вельмі доўга, акрамя мо сцэнічных калектываў, дзе былі і канкрэтныя апрацоўкі ўбораў, і «мінусоўкі» пад баян, і спеўная форма гублялася, заставаліся толькі ўсмешкі ды гэтае «і-і-эх!». Можна і так працаваць з фальклорам, але як па мне, гэта безгустоўна. І чалавек, які ведае спадчыну больш глыбока, не дазволіць сабе рабіць такія прымітыўныя і, так бы мовіць, інсітныя аранжыроўкі фальклору.

Папрасцей — гэта часам трэба народу, але ж у традыцыйнай культуры гэта праяўлялася больш густоўна і захоўвала нацыянальныя рысы.

Адмысловец зазначае, што такая свабода была наўпрост звязаная з грамадскімі працэсамі, у прыватнасці, з нацыянальным уздымам беларускай інтэлігенцыі ў 1980-ыя, плыняй  адраджэння беларускасці. Хоць яшчэ тады творчае аб’яднанне «Майстроўня» мела пэзныя праблемы: святкаванне Купалля і Калядаў не абыходзілася без міліцыі, а запрашэнне беларусаў замежжа цягнула за сабой падвышаны інтарэс КДБ. Але ў той час у краіне адбывалася столькі перамен, што часам уладам было не да інтэлігенцыі — па выніку сталася пэўная адліга.

Але ж з прыходам новага рэжыму працэс рушыў у іншы бок. Хіба на вёсцы, асабліва дзе знаходзіліся месцічы—яркія лідары ці лідаркі, аматарскія фальклорныя калектывы, не «прыпісаныя» да дамоў культуры, захаваліся да сёння. Наогул шмат што было завязана на апантаных і актыўных людзях, якія цікавіліся традыцыяй, гутарылі з вясковымі старымі, запісвалі тыя ж песні, прыцягвалі новых удзельнікаў.

— Часам гэта палка з двума канцамі, — гаворыць Вячка Красулін. — Як прыклад — тэатр Ігната Буйніцкага, які быў сабраны ў Глыбокім. І цяпер існуе тэатр яго імя «Цярэшка», дзе паказваюць рэплікі пастановак Буйніцкага, але ж паралельна прысутнічае і варыянт псеўдафальклору.

«Усё адбываецца, проста не надта афішуецца»

— А як цяпер? Чула меркаванні, што ў Беларусі цяпер — міннае поле для культуры, бо можа прыляцець за бяскрыўдны, здавалася б, фолк-фестываль ці батлеечную пастаноўку. З іншага боку, нешта ўсё ж адбываецца: купальскі фэст «Свята сонца», дэфіле традыцыйных беларускіх строяў, той жа Кірчук выпусціў новы альбом.

— Калі браць гарадское асяроддзе — там сапраўды міннае поле. Арганізатары і ўдзельнікі імпрэз і майстар-класаў вельмі акуратна да гэтага падыходзяць. Прыкладам, студэнцкае этнаграфічнае таварыства — іх брэндавае мерапрыемства «Гуканне вясны» дагэтуль праходзіць у Вязынцы, але ладзіцца менавіта так, каб не было ніякіх прэтэнзій. Умоўна, гэта хутчэй фольк-гета для сваіх.

Але ж дзейнасць існуе, аматары фальклору без праблем вандруюць па Беларусі ў тыя месцы, дзе захаваліся яшчэ адпраўленні абрадаў і святаў, больш-менш не дэфармаваныя.

Так і раней было, пэўная негалосная дамова паміж уладамі і нефармальным грамадствам: вы не будзеце перашкаджаць уладам, а тыя не будуць перашкаджаць вам, пакуль вы не палезеце перашкаджаць ім. У 2020 годзе адбыўся надлом, гэтае пагадненне перастала дзейнічаць, узяліся за ўсе слаі насельніцтва.

Цяпер крышачку лепей, бо людзі цалкам разумеюць, што адбываецца ў краіне і мінімальна ствараюць небяспечныя ўмовы для сябе і наведнікаў мерапрыемстваў. Кшталту, бачыце, у нас тут выключна традыцыйная культура, ніякіх нацыянальна-палітычных рухаў.

Да таго ж моцна не афішуюць гэта ўсё, то праз гэта іх і не чапаюць. Як па мне, цяпер гэта найлепшы варыянт выжывання і падтрымкі традыцыйнай культуры ў Беларусі.

Што да даследчыкаў, навукоўцаў — яны працягваюць сваю працу, выдаюцца выдатныя манаграфіі, ідзе расшыфроўка архіву НАН. Але адзінкі з іх падтрымліваюць традыцыйную культуру тым, што ўдзельнічаюць у ёй, збольшага гаворка пра фіксацыю і аналіз таго, што адбываецца.

— Ці былі, на ваш погляд, удалыя спробы дзяржавы згуляць на полі традыцыйнай культуры? Або, з чаго б не пачыналі, усё ператваралася, даруйце, у «кірмаш майстроў», «Дажынкі» і «Купалле ў Александрыі»?

— Не магу сказаць, што тут ёсць падзел на белае і чорнае, такога ніколі не існуе. Нават правядзенне ў квазімадыфікаваным варыянце народных святаў — у гэтым ёсць плюсы.

У асноўным, канешне, мінусы. Губляецца і форма, і сэнс мерапрыемства. Тое ж «Купалле ў Александрыі» адбываецца з 6 на 7 ліпеня — а тыя, хто хоць крыху цікавіцца традыцыйнай культурай, ведаюць: Купалле адзначаецца ў дзень летняга сонцастаяння, яно не прывязанае ні да грыгарыянскага, ні да юліянскага календароў.

Хоць ёсць, на ўзроўні пагрэшнасці, працэнт тых, хто і праз гэтыя святы пачне цікавіцца традыцыйнай культурай, пачне капаць глыбей.

Са мной прыкладна так і адбылося. Я нарадзіўся ў рускаомўнай сям’і, толькі дзед па бацьку размаўляў з беларускім акцэнтам.

У фальклоры расчараваўся, гледзячы афіцыйныя святы, канцэрты, «Дажынкі» і «Славянскі базар», дзе быццам бы паказвалася беларуская традыцыйная культура. Там былі нейкія жудасныя пачвары з намаляванымі вуснамі, дзікімі вачыма, ненатуральнымі строямі і агіднай музыкай «умца-умца».

І недзе ў свае 8 год я «пахаваў» для сябе фальклор, бо як гарадскі чалавек меў дасяг толькі да ўсіх гэтых святаў ў тэлевізару і з плошчы. А праз нейкі час пашанцавала паслухаць спевы  аўтэнтычных калектываў — і ажно мурашы па скуры пабеглі, так гэта было ўражвальна і цікава. Па выніку — зацікавіўся фальклорам і займаюся ім дасюль.

— Аднак пасля шматгадовага агратрэшу ці атрымаецца захаваць, так бы мовіць, культуру здаровага чалавека, калі наўпрост вымруць носьбіты традыцыі?

— Носьбіты, шчыра скажам, выміраюць пастаянна. Але ж, як я і казаў, праз пакаленне адбываеца рэнесанс таго ці іншага кірунку традыцыйнай культуры — то ўсё не так фатальна, як падаецца.

Ёсць і працы даследчыкаў, і мастацкая літаратура 19-20 стагоддзя, якая ў гэтым дапамагае. Аналізуючы гэты вялікі пласт інфармацыі — а не можа стацца так, каб сённяшняя ўлада пажадала, і ўсе адразу сталі тупымі — можна зразумець, і як паўставала беларуская інтэлегіенцыя, і што нацыянальная ідэя хаваецца не ў гарадской культуры, а ў сялянскай.

Я дакладна ўпэўнены, што мы не згубім ні фальклор, ні нацыянальную ідэнтычнасць: колькі ўжо спробаў было нас вынішчыць, а мы ўсё, як фенікс, з попелу адраджаемся. Пакуль мы жывыя — Беларусь жыве.

Асабіста ведаю (хоць сёння імёны лепш не называць) некалькі дзясяткаў маладых людзей, якія займаюцца беларускім фальклорам у Беларусі. Усё адбываецца, проста не надта афішуецца — і таму я спакойны за будучыню не толькі традыцыйнай, а і ўвогуле нашай культуры.